Οι πρώτες γραπτές αναφορές για τους νερόμυλους του Μυλοποτάμου ανάγονται στην περίοδο της Ενετοκρατίας στα Κύθηρα και συγκεκριμένα σε προικοσύμφωνο του 1565. Αρχικά οι ευγενείς κατείχαν τα 2/3 της ιδιοκτησίας του νερόμυλου και ο μυλωνάς το 1/3. Την περίοδο της Αγγλοκρατίας η εκμετάλλευση των μύλων υπόκειτο σε φορολόγηση ανεξάρτητη από την παραγωγή αλεύρων και το ποσό φόρου, σύμφωνα με έγγραφο της τοπικής Αυτοδιοίκησης Κυθήρων, είχε ορισθεί στα 15 τάλιρα. Κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα οι μύλοι ήταν ιδιόκτητοι, ατομικοί ή συνεταιρικοί. Ο μυλωνάς αμειβόταν με ποσοστό 10% επί του παραγόμενου αλευριού. Στην ομώνυμη ρεματιά του Μυλοποτάμου που ξεκινά από την άκρη του χωριού και καταλήγει στην παραλία Καλάμι έχουν εντοπιστεί 17 νερόμυλοι ενώ, σύμφωνα με μαρτυρίες ιδιοκτητών και κατοίκων που έζησαν και εργάστηκαν σ΄ αυτούς, λειτούργησαν συνολικά 22 νερόμυλοι για άλεση δημητριακών μέχρι την δεκαετία του ‘50 όταν σταδιακά αντικαταστάθηκαν από τους πετρελαιοκίνητους. Οι νερόμυλοι ήταν κτισμένοι στις όχθες της ρεματιάς με διάταξη που ακολουθούσε τη ροή του νερού. Ένας μεγάλος καταρράκτης, ο καταρράκτης της Φόνισσας ή Νεράιδας*, και αρκετοί μικρότεροι σε όλο το μήκος της ρεματιάς διοχέτευαν με νερό το ποτάμι που την διέτρεχε και τις μεγάλες λούμπες (λακκούβες) που σχηματίζονταν ανά διαστήματα. Ιδιαίτερο τεχνικό χαρακτηριστικό του συστήματος των νερόμυλων αποτελούσε ο ένας και μοναδικός τράφος (μυλαύλακο) μήκους ενός χιλιομέτρου που τροφοδοτούσε με το ίδιο νερό διαδοχικά όλους τους μύλους. Αποτελούσε τμήμα ενός εκτεταμένου συστήματος ανοικτών αγωγών νερού, το οποίο εξυπηρετούσε παράλληλα την άρδευση των περιβολιών της περιοχής, γνωστών για την παραγωγικότητά τους κυρίως σε φρούτα. Οι νερόμυλοι, με γραπτό, κατοχυρωμένο δικαίωμα στα συμβόλαια ιδιοκτησίας είχαν αυξημένα δικαιώματα στην παροχή νερού σε σχέση με τα περιβόλια τα οποία ποτίζονταν μια φορά τη βδομάδα. Η διακίνηση ανθρώπων και φορτωμένων με αλέσματα ζώων εξυπηρετούνταν από ένα εντυπωσιακό, πολλών χιλιομέτρων δίκτυο μονοπατιών που έτεμναν εγκάρσια τη ρεματιά και από πέτρινα γεφύρια. Οι μύλοι, πέτρινοι μονώροφοι ή διώροφοι κατασκευάζονταν από τοπικές σχιστολιθικές πλάκες ή ακατέργαστους ασβεστόλιθους συνήθως μη επιχρισμένους στην εξωτερική τους επιφάνεια. Η στέγαση γινόταν με κορμούς μικρής διαμέτρου καλυμμένους με σχιστόλιθους, με θαμνόξυλο και ένα στρώμα πηλού που σχημάτιζε μια επίπεδη βεράντα στην κορυφή ή με θολωτή οροφή που σε κάποιες περιπτώσεις ενισχυόταν από μια πέτρινη καμάρα. Στους διώροφους μύλους, ο πρώτος όροφος αποτελούσε την κατοικία του μυλωνά και της οικογένειάς του και επικοινωνούσε με το ισόγειο με εσωτερική ή εξωτερική σκάλα την «ανεποντία». Στο ισόγειο, λειτουργούσε το εργαστήριο με τον μηχανισμό του μύλου και χώροι για την αποθήκευση του καρπού, την παραμονή ή και διανυκτέρευση των πελατών και το στάβλισμα των ζώων. Τέσσερις από τους νερόμυλους, γνωστοί ως «ανωκάτωγα», ήταν χτισμένοι αμφιθεατρικά ο ένας πάνω από τον άλλον με τη στέγη του ενός να αποτελεί το πάτωμα του άλλου. Πρόκειται για τους νερόμυλους του Γιάννου-Γιώργη, του Αλεξανδρή, του Ζερβόμυλου και του Μπάρμπα-Πέτρου. Οι νερόμυλοι του Μυλοποτάμου ανήκουν στον «ανατολικό» ή «ελληνικό» τύπο νερόμυλων, με τη φτερωτή σε οριζόντια θέση και με κύρια μέρη κατά σειρά λειτουργίας: - το βουτσί, υδατόπυργος ύψους 5-6 μέτρων, διοχέτευε το νερό από τον τράφο (μυλαύλακο) στο εσωτερικό του νερόμυλου, - η παραβροχόνα, σιδερένιος κύλινδρος στο κάτω μέρος του βουτσιού - το βροχόνι, συμπαγές ξύλο προσαρμοσμένο στην παραβροχόνα, ρύθμιζε τη ροή του νερού, - τα πούλια, σωλήνες διαφόρων διαμέτρων προσαρμοσμένων στο βροχόνι που έδιναν μεγαλύτερη πίεση στη ροή του νερού, - η φτερωτή, στρογγυλή σιδερένια ρόδα διαμέτρου 50 εκ. περίπου σε οριζόντια θέση, στην οποία προσαρμόζονταν ξύλινα πτερύγια από μυρτιά και περιστρεφόταν με τη δύναμη του νερού, - η τραπεζία, επίπεδη ξύλινη βάση πάνω στην οποία στηριζόταν η φτερωτή, - ο κάβρος, σιδερένια σφαίρα τοποθετημένη στο κέντρο της τραπεζίας για τη διευκόλυνση της κίνησης του αδραχτιού, - το αδράχτι, κυλινδρικός κάθετος άξονας από συμπαγές σίδερο που μετέδιδε την κίνηση της φτερωτής στη μυλόπετρα. Στο επάνω μέρος τοποθετούνταν προσθήκες που ρύθμιζαν το ύψος της μυλόπετρας ώστε να επιτυγχάνεται το επιθυμητό πάχος του αλευριού, - η χελιδώνα, ατσάλινη θήκη, υποδοχή του αδραχτιού, σφηνωμένη στην πάνω μυλόπετρα (παναρέα), - τα αβρόχια, ξύλινες σφήνες που συγκρατούσαν το αδράχτι μέσα στη χελιδώνα, - η καταρέα, η σταθεροποιημένη κάτω μυλόπετρα, - το κοντομούχλι, ατσάλινο δαχτυλίδι στο κέντρο της καταρέας μέσα στο οποίο περιστρεφόταν το αδράχτι, - η παναρέα, η επάνω μυλόπετρα που κινούνταν με τη δύναμη της φτερωτής μέσω του αδραχτιού, - το καφκί, λίθινος δίσκος με ακτινωτές χαράξεις στο επάνω μέρος της παναρέας για τη ρύθμιση της ποσότητας του καρπού για άλεση στις μυλόπετρες, - η κουβέρτα, ξύλινο καπάκι για τις μυλόπετρες πάνω στο οποίο στηριζόταν η κοφινίδα, - το σμιρδάρι, σύστημα ξύλων στο εσωτερικό της κουβέρτας. Ακουμπούσε και ταλάντευε την κουβέρτα για να πέφτει ο καρπός από το καφκί, - η κοφινίδα, ξύλινο δοχείο σε σχήμα ανεστραμμένης πυραμίδας με οπή στη βάση της για την τοποθέτηση του προς άλεση καρπού, - το στριφτάρι, εξάρτημα στο κάτω μέρος της κοφινίδας για τη ρύθμιση της ποσότητας του καρπού, - ο σταυρός, μικρός ξύλινος σταυρός δεμένος με σκοινί που, με το βάρος του καρπού, στεκόταν στον πάτο της κοφινίδας. Κατά τη διαδικασία της άλεσης, ο σταυρός ανέβαινε προς τα πάνω και μετακινούσε τη σταματήρα προς τα κάτω, - η σταματήρα, κομμάτι ξύλου ή μετάλλου μεταξύ του βροχονιού και της φτερωτής το οποίο σταματούσε τη ροή του νερού προς τη φτερωτή, - το αλευροδόχι, λάκκος στον οποίο συγκεντρωνόταν το αλεύρι, - το ζουρίο, υπόγειος χώρος όπου στεγαζόταν η φτερωτή, η τραπεζία, η σταματήρα και το κάτω μέρος του βουτσιού και, - η έξοδος, αυλάκι που διοχέτευε το νερό από το μύλο στην τράφο ώστε να τροφοδοτηθεί ο επόμενος μύλος. * (Σκαρίφημα του νερόμυλου στις φωτογραφίες). *Σύμφωνα με τον τοπικό μύθο, δυο γυναίκες μάλωναν στην κορυφή του καταρράκτη και η μία έσπρωξε την άλλη μέσα στα ορμητικά νερά και πνίγηκε. Ο καταρράκτης από τότε έμεινε γνωστός ως ο καταρράκτης της Φόνισσας. Άλλη εκδοχή του μύθου θέλει ο εντυπωσιακός καταρράκτης και το ειδυλλιακό κατάφυτο από πλατάνια και πυκνή βλάστηση τοπίο που τον περιβάλλει να είναι δημιούργημα νεράιδων, εξ ου και η ονομασία Νεράιδα. *Η αναλυτική περιγραφή των τμημάτων του νερόμυλου, το σκαρίφημα και η κάτοψη καθώς και ένα από τα τοπογραφήματα των νερόμυλων αντλήθηκαν από την εργασία του μαθητή του Γυμνασίου Κυθήρων Γιάννη Ζερβού στο πλαίσιο υλοποίησης προγράμματος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης με θέμα τους νερόμυλους του Μυλοποτάμου. Νερόμυλος: «Παστρικός» Ιδιοκτησίας Δημητρακόπουλου, γνωστός με το παρωνύμιο «Παστρικός» γιατί «η οικογένειά του αγαπούσε την καθαριότητα και διατηρούσε τους χώρους του νερόμυλου καθαρούς». Δίπατος νερόμυλος με δύο εισόδους, μία προς το μονοπάτι και δεύτερη προς τον μικρό αύλειο χώρο όπου διακρίνονται ως σήμερα κτιστά στηθαία, δύο μικρά πέτρινα μπαλκόνια στον πρώτο όροφο και τμήμα του μυλαύλακου (τράφος) και του υδατόπυργου (βουτσί). Οι πέτρινοι τοίχοι, εσωτερικά και εξωτερικά είναι καλυμμένοι με σοβά. Στο εσωτερικό του ισογείου διατηρείται το τζάκι, η ξύλινη σκάλα που οδηγούσε στον πρώτο όροφο και σε καλή κατάσταση το ξύλινο μεσοπάτωμα.