Μεταπολεμική επανασύσταση και μετοίκηση σε ιδιωτικό χώρο

Με Βασιλικό Διάταγμα δημοσιευθέν στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως», τη 12η Ιανουαρίου 1948, χορηγείται από τον Υπουργό Μεταφορών Πάνο Χατζηπάνου, απλή άδεια ηλεκτρικής εγκατάστασης παραγωγής και διανομής ρεύματος για την κωμόπολη Απειράνθου Νάξου, στους Ιωάννη Ν. Πρωτονοτάριο και Μιχαήλ Μυτιληναίο, η διάρκεια της οποίας θα έχει ισχύ μέχρι δέκα έτη. Οι ανάδοχοι υποχρεούνται να αποπερατώσουν τις εγκαταστάσεις και να προβούν στη χορήγηση ηλεκτρικού ρεύματος εντός δέκα μηνών από τη δημοσίευση του παρόντος Διατάγματος.

Για την επισκευή του εργοστασίου και των μηχανών η Ηλεκτρική Εταιρεία Απειράνθου έλαβε δάνειο δέκα εκατομμυρίων δραχμών από την Τράπεζα Ελλάδος για την έναρξη εργασιών και θα λάβουν επιπλέον δέκα εκατομμύρια για την αποπεράτωση του έργου. Το οίκημα όμως που χρησιμοποιούσαν για την παραγωγή ρεύματος προπολεμικά (οι ίδιοι ήταν ιδρυτές και στην πρώτη απόπειρα ηλεκτροδότησης της κωμόπολης το 1928), κρίθηκε ακατάλληλο λόγω ερειπώσεώς του –σώζεται ακόμα και σήμερα (2023) στην ίδια κατάσταση απέναντι από το νεκροταφείο του χωριού. Επρεπε λοιπόν, να βρεθεί νέος χώρος για τη στέγαση του εργοστασίου.

Φαίνεται ότι η μη ύπαρξη διαθέσιμου και κατάλληλου χώρου για την εγκατάσταση του εργοστασίου, οδήγησε στην ανάγκη να χρησιμοποιηθεί το ίδιο το οίκημα της οικογένειας, του ενός εκ των αναδόχων της εταιρείας του Ιω. Πρωτονοτάριου*, μέσα στην κωμόπολη του Απεράθου και δη στο υπόγειο της οικίας που ήταν, κατά τα δημοσιεύματα, στην ιδιοκτησία της ανηψιάς του Ιωάννη, Κυριακής (Κούλας) σύζ. Βιδάλη. 

Η προθεσμία των δέκα μηνών έχει προ πολλού παρέλθει. Οι ανάδοχοι παραπονούνται ότι δεν είχαν αρκετή πίστωση χρόνου. Η εγκατάσταση των μηχανών και η λειτουργία τους επετεύχθην, αλλά υπολείπεται το δίκτυο. Υπάρχει έλλειψη καλωδίου, το οποίο και δεν υπάρχει και είναι πανάκριβο –δεν υπάρχει χρήμα για την εξαγορά του. Με ιδίαν δαπάνη δέκα ακόμα εκατομμυρίων δραχμών, οι ανάδοχοι έχουν εξαντλήσει την αντοχή τους και δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Βρίσκονται σε αδιέξοδο. Με επανειλημμένες αιτήσεις ζητούν τη συμπληρωματική –έστω και μικρή– οικονομική ενίσχυση για να κινήσουν το εργοστάσιο. Όμως για να δοθεί η ενίσχυση απαιτείται η εξόφληση των πρώτων δανείων. Αντιμετωπίζουν τη λύση της σχετικής σύμβασης και των υποχρεώσεών τους.

Τα προβλήματα είναι πολλά και διάφορα. Τα σπίτια που υπάρχει πιθανότητα να ζητήσουν ρεύμα δεν υπερβαίνουν τα πενήντα. Σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής, η τιμή του λαμπτήρα έχει καθορισθεί δια νόμου στις δέκα χιλιάδες δραχμές. Το ποσό αυτό είναι ασήμαντο και δεν προμηνύει μεγάλη ζωή για την εταιρεία, η οποία για να ανταπεξέλθει στις δαπάνες της χρειάζεται μεγαλύτερο αριθμό καταναλωτών, τουλάχιστον εκατόν πενήντα. Μέρος των εξόδων θα μπορούσαν να απορροφηθούν από την Κοινότητα μέσω της φορολογίας (για παράδειγμα «επί του ελαίου και ελαιών») ή με την επιβολή εράνων (όπως γίνεται κι αλλού) για την κάλυψη της απαιτούμενης δαπάνης του ηλεκτροφωτισμού ή ακόμα φροντίζοντας να της χορηγηθεί δάνειο για την τοποθέτηση λαμπτήρων σε όσα περισσότερα σπίτια γίνεται.

Πάντως διάφορα ζητήματα υπήρχαν και στις άλλες κοινότητες του νησιού που απολάμβαναν(;) των αγαθών του ηλεκτροφωτισμού εκείνη την εποχή. Μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στη μεταπολεμική περίοδο, που ακόμα δεν έχουν επουλωθεί οι πληγές του πολέμου. Βρισκόμαστε στην εποχή ενός ακόμα εμφυλίου με ό,τι συνεπάγεται αυτό, χωρίς πολιτική σταθερότητα κ.α.

Δεν γνωρίζουμε τι σύμβαση (και αν) είχε συναφθεί μεταξύ κοινότητας και εταιρείας –η έρευνα αυτή συνεχίζεται.

Σε συνέντευξη που πήραμε από τον κύριο Εμμανουήλ Πρωτονοτάριο (Μανώλη της Σπυριδιάς) γιο του «Τσικαλαδοϊάννη»* της Ηλεκτρικής (γεν. 1935, ετών 85 το 2020), μας είπε για τη σχέση των δυο ιδρυτών της Ηλεκτρικής. Ο Μιχάλης Μυτιληναίος είχε βαφτίσει το μεγάλο γιο τού Τσικαλαδοϊάννη, το Σπύρο και έτσι απέκτησαν κουμπαριά. Και συνεχίζει:

«Το εργοστάσιο τότε είχε μεγάλη πέραση γιατί όλη η Ελλάδα ήταν «σε λύχνοι» και τ’ Απεράθου είχε φως. Ηταν μεγάλη υπόθεση. Είχαν όλα τα σπίτια φως. Ελάχιστα δεν είχαν. Μετά ήρθαν οι Ιταλοί κι έβγαλαν τις μηχανές, κάποια πράγματα πήραν και γενικά έκαναν ζημιές. Αν ήταν οι Γερμανοί είμαι βέβαιος ότι θα δούλευε το εργοστάσιο. Προσπάθησαν αργότερα να διασώσουν ό,τι απέμεινε και τα μετέφεραν στο σπίτι τους. Μετά τον πόλεμο έκαναν προσπάθειες επανίδρυσης της εταιρείας. Το ένα μηχάνημα το είχαν βάλει μπροστά, το άλλο δεν… είχανε κλέψει την τροχαλία».

Τον ρώτησα αν αγόρασαν καινούριες μηχανές και μου απάντησε ότι «ήταν οι ίδιες από την πρώτη στιγμή. Είχε πάει ο πατέρας μου στη Γερμανία και έφερε δυο μηχανές. Η μία ήταν μονοκινητήρια και η άλλη ήταν πιο μεγάλη. Αλλά η μεγάλη δεν χρειάστηκε να δουλέψει. Εφτανε η μικρή για τις ανάγκες του χωριού».

«Τα δυο αδέρφια, ο Τσικαλαδοϊάννης (1889-1958) και ο Τσικαλαδομανώλης που πέθανε νωρίς 44 χρονών, ήταν εργολάβοι δημοσίων έργων. Ένα από τα έργα τους ήταν το Γυμνάσιο της Χώρας (σ.σ.: η ανέγερση του Γυμνασίου δεν ήταν έργο ενός μόνο εργολάβου). Είχαν πολλά στο μυαλό τους. Ηθελαν να ηλεκτροδοτήσουν και τη Μουτσούνα. Πήγαν να ιδρύσουν και Δημοτικό Σχολείο στη Μουτσούνα. Είχε πολύ κόσμο στη Μουτσούνα. Τότε ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Νάξου. Δεν υπήρχαν αυτοκίνητα. Ολος ο κόσμος ζούσε εκεί».

Δυστυχώς ο συνεντευξιαζόμενος δεν βρίσκεται εν ζωή πλέον. Να ευχαριστήσω το γιο του Γιάννη (δικηγόρο) και τη μητέρα του Σόφη (το γένος Μπαρδάνη).

Επίσης, την κυρία Κατερίνα Γρατσία, κόρη του γνωστού εργολήπτη πολιτικού μηχανικού Νικολάου Κ. Γρατσία και εγγονή της Κυριακής (Κούλας) Βιδάλη (ανηψιάς του Τσικαλαδοϊάννη) που μου επέτρεψε να φωτογραφήσω το χώρο που βρισκόταν η δεύτερη αυτή απόπειρα σύστασης της Ηλεκτρικής Εταιρείας.

Στο χώρο διασώζονται τρεις κινητήρες ντίζελ της Βελγικής εταιρείας «Anglo-Belgian Company (ABC)» με έδρα τη Γάνδη, οι κινητήρες της οποίας χρησιμοποιήθηκαν για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας προπολεμικά. Άλλη μία τουλάχιστον περίπτωση κινητήρα ABC που διασώζεται στη Νάξο, υπάρχει στο εργοστάσιο της ιδιωτικής ηλεκτρικής εταιρείας Μάρκου Βαλληνδρά (μετέπειτα Ιωάννη Σακελλιάδη). Αντιπρόσωπος στην Ελλάδα της εταιρείας ΑΒC, όπως διαπιστώνεται από μεταλλικό ταμπελάκι τοποθετημένο στις μηχανές που βρέθηκαν στο χώρο τους, είναι ο τεχνικός οίκος εισαγωγής μηχανών «Α.Μ. Παπασιδέρης & ΣΙΑ», Γλαδστώνος 6, Αθήναι.

Στον ίδιο χώρο του οικήματος της κυρίας Κατερίνας Γρατσία διασώζονται επίσης: ένας ηλεκτρικός πίνακας (με τα όργανα μετρήσεως τάσεως, εντάσεως κ.α. σε καλή κατάσταση, αλλά οι μαχαιρωτοί διακόπτες είναι κατεστραμμένοι), διάφοροι σκόρπιοι μονωτήρες, κάποια είδη ηλεκτρικών κινητήρων (μοτέρ), κινητήριοι ιμάντες και κάποια οξειδωμένα εργαλεία.

Μέσα και γύρω από το χωριό διασώζονται διάσπαρτα σε κάποια σπίτια (αν και κάποια από αυτά τα σπίτια δέχτηκαν συντήρηση ή αναπαλαιώθηκαν, διατήρησαν όμως) κατάλοιπα της ηλεκτρικής εταιρείας της τότε εποχής, όπως μερικές βάσεις του εναερίου δικτύου διανομής ρεύματος.

Η εργασία δεν έχει ολοκληρωθεί...

*ο συγκεκριμένος κλάδος της οικογένειας των Πρωτονοτάριων (ή Πατακών) έχει το παρωνύμιο «Τσικαλάδες», εξ ου και ο Ιωάννης Πρωτονοτάριος ήταν γνωστός ως «Τσικαλαδοϊάννης». Για τους αγγειοπλάστες «τσικαλάδες» της Νάξου υπάρχει ξεχωριστή εργασία.