Πριν την εμφάνιση των χημικών απορρυπαντικών που μας κατακλύζουν σήμερα, οι σάπωνες με βάση το ελαιόλαδο ήταν το απορρυπαντικό της εποχής τόσο για τα χέρια και το σώμα όσο και για την πλύση των ρούχων. Η παράδοση της σαπωνοποιίας στο Ρέθυμνο είναι μεγάλη και μακρόχρονη. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα η ανάπτυξη της στην πόλη έλαβε βιομηχανικές διαστάσεις. Το μεγαλύτερο εργοστάσιο σαπωνοποιίας στην περιοχή του Ρεθύμνου ήταν η "ΒΙΟ" όπως ακούγεται μέχρι σήμερα η βιομηχανία που λειτούργησε με την επωνυμία Ε.Τ.Ε.Λ. Α.Ε. (Ελαιουργίαι της Ελλάδος Ανώνυμη Εταιρεία). Η Ε.Τ.Ε.Λ. Α.Ε. ιδρύθηκε το 1932 και σύμφωνα με τον Π. Παρασκευά ήταν η πρώτη Α.Ε. που λειτούργησε στο Ρέθυμνο. Εργοστάσια της δημιουργήθηκαν εκτός το Ρέθυμνο, στα γειτονικά Χανιά και σε διάφορες περιοχές ανά την Ελλάδα. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια σύμπραξη επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνταν στο τομέα της ελαιουργίας-σαπωνοποιίας αλλά και της κατασκευής μηχανημάτων. Η ιστορία της μεγαλύτερης ως τότε Βιομηχανίας του Ρεθύμνου ξεκινάει λίγο νωρίτερα από την ίδρυση της Ε.Τ.Ε.Λ. Α.Ε. Το 1928 η "Ανώνυμος Γενικική Βιομηχανική εταιρεία "ΒΙΟ'' της οικογένειας Ζάννου που σαν αντικείμενο είχε την κατασκευή μηχανημάτων ξεκινάει τις ενέργειες για την δημιουργία ενός σύγχρονου εργοστασίου που αντικείμενο του θα ήταν "η έκθλιψις ή άλλη κατεργασία ελαιοκάρπου και ελαιοπυρήνων, η σαπωνοποιία και εμπορία". Ως κατάλληλη τοποθεσία επιλέχθηκε η περιοχή της Καλλιθέας ανατολικά της πόλης του Ρεθύμνου, η οποία βρισκόταν σε απόσταση γύρω στο 1χλμ. μακριά από αυτή ώστε οι ρύποι και ο θόρυβος να μην δημιουργούν πρόβλημα στους κατοίκους. Συγκεκριμένα τα οικόπεδα αυτά, όπως εντόπισε ο Μανούσος Κλάδος είχαν το τοπωνύμιο "Σωχώρα". Η επιλογή του Ρεθύμνου από τους επιχειρηματίες της ΒΙΟ δεν ήταν τυχαία. Το επίπεδο της σαπωνοποιίας στην πόλη ήταν υψηλό και οι πρώτες ύλες βρισκόταν σε αφθονία στο νησί. Στην δημιουργία του εργοστασίου έπαιξαν ρόλο και οι Ρεθυμνιώτες Αφοί Β. Τσάκωνα οι οποίοι ήταν αντιπρόσωποι της εταιρείας ΒΙΟ στην Κρήτη . Τα αδέλφια αυτά ήταν σημαντικοί παράγοντες του τόπου. έμποροι, πολιτικοί, εκδότες εφημερίδων, έμπιστοι φίλοι του Βενιζέλου κ.α. Τον Απρίλιο του 1928 με πάσα επισημότητα πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της Θεμελίωσης του εργοστασίου. Το ρεπορτάζ της τοπικής εφημερίδας "Κρητική Επιθεώρησις" μεταφέρει το κλίμα αναφέροντας ότι ..."ετελέσθησαν μετα πάσας επισημότητας τα εγκαίνια των εν την πόλει μας ιδρυομένων εργοστασίων της Εν Αθηναις εδρευούσης Γενικής Βιομηχανικης εταιρείας "Βιό".... Τα εγκαίνια αυτά αποτέλεσαν μεγάλο γεγονός για την τότε μικρή πόλη του Ρεθύμνου. Τοπικές πολιτικές αρχές, Ο επίσκοπος , ο φρούραρχος , ο διοικητής της χωροφυλακής κ.α. όλοι ήταν εκεί όπως και η φιλαρμονική ορχήστρα του Ορφανοτροφείου Ρεθύμνου που παιάνιζε για το χαρμόσυμο αυτό γεγονός. Τους παρευρισκόμενους υποδέχθηκε ο γενικός αντιπρόσωπος της εταιρίας στην πόλη Μάνος Β. Τσάκωνας ο οποίος ως ενδιάμεσος κρίκος σύστησε τους "άγνωστους" ως τότε εκπροσώπους της "ΒΙΟ" στην τοπική κοινωνία. Το 1932 ιδρύθηκε η Ε.Τ.Ε.Λ. Α.Ε. στην οποία η "Ανώνυμος Γενική Βιομηχανική εταιρεία" της οικογένειας Ζάννου είχε το μεγαλύτερο μέρος των μετοχών. Στο σχήμα συμμετείχαν επίσης η "Π.Μ. Κουρτζής", Ανώνυμος Εταιρεία Κτηματική, Βιομηχανική και Εμπορική και η "Ανώνυμος Βιομηχανική Εταιρεία Κρητικής Ελαιουργείας".Το πρώτο Δ.Σ. της αποτέλεσαν οι Μιλτιάδης Ζάννος, Δημήτριος Ζάννος, Ιωάννης Ζάννος, Μίτσα (Μιχαήλ) Κουρτζής, Γεώργιος Κουρτζής, Σπυρίδων Παραμυθιώτης και Κωνσταντίνος Αναστασάκης. Η βιομηχανία της Ε.Τ.Ε.Λ. Παρήγαγε λευκό και πράσινο σαπούνι παραγωγή η οποία στο σύνολο της εξάγονταν από το Ρέθυμνο καθώς επίσης πυρηνέλαιο και πυρινίδι. Μάλιστα ήταν η μόνη που παρήγαγε πράσινο σαπούνι στην πόλη. Η λειτουργία του εργοστασίου ήταν συνεχής όλο το 24ωρο και όπως αναφέρει ο Μανούσος Κλάδος έφτασε να απασχολεί 150 εργαζομένους! Ο αριθμός αυτός ακούγεται μεγάλος σε συνάρτηση με το μέγεθος της πόλης την εποχή εκείνη. Κατά την διάρκεια της μάχης της Κρήτης τον Μάιο του 1941 ο χώρος του εργοστασίου αποτέλεσε σημείο κάλυψης των υπερασπιστών της πόλης. Εκεί τοποθετήθηκε ένα από τα δυο πολυβόλα που διέθεταν οι αμυνόμενοι με χειριστή τον Ανδρέα Μανουρά. Γύρω από την "ΒΙΟ" έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των αντιπάλων. Εν τέλει οι Ναζί παράλληλα με το βομβαρδισμό της πόλης στις 23/5/41 επέλεξαν να το βομβαρδίσουν. Τα εύφλεκτα υλικά που ήταν αποθηκευμένα εκεί προκάλεσαν πυρκαγιά η οποία το κατέστρεψε ολοσχερώς. Η καταστροφή αυτή εκτός από τα κτίρια και μηχανήματα της εταιρείας κατέστρεψε και όλα τα αρχεία της μέσω τον οποίων θα μπορούσαμε να εξάγουμε χρήσιμα συμπεράσματα για την παραγωγή, τον κύκλο εργασιών, τους εργαζομένους κ.α. Αμέσως μετά την απελευθέρωση το εργοστάσιο ανεγέρθει ξανά σχεδόν από το μηδέν. Τότε ήταν που χτίστηκε το φουγάρο που διασώζεται μέχρι και σήμερα. Η λειτουργία της Ε.Τ.Ε.Λ. συνεχίστηκε μέχρι το 1967. Εν συνεχεία ο χώρος πουλήθηκε αρχικά στις Ε.Γ.Σ.Ρεθύμνου και Μυλοποτάμου και στην συνέχεια σε ιδιώτες. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 το εργοστάσιο κατεδαφίστηκε και το μόνο στοιχείο που διασώθηκε από αυτό είναι το επιβλητικό φουγάρο του ύψους 45 μέτρων και πλάτους περίπου 3 μέτρων. Το φουγάρο αυτό έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο και σε σχέση με τα άλλα δυο βιομηχανικά φουγάρα που διασώζονται δυτικά της πόλης είναι το πιο καλοσυντηρημένο. Το μεγαλύτερο μέρος του χώρου που καταλάμβανε το εργοστάσιο της Ε.Τ.Ε.Λ. σήμερα φιλοξενεί ξενοδοχειακή μονάδα. Στον υπόλοιπο χώρο φιλοξενούνται πολυκατοικίες, σούπερ μάρκετ, καταστήματα και γραφεία. Σήμερα ο όρος ΕΤΕΛ είναι σχεδόν άγνωστος στο μέσο Ρεθυμνιώτη. Ο όρος ''ΒΙΟ" ωστόσο είναι γνώριμος σε όλους μιας και παραμένει στην περιοχή του άλλοτε εργοστασίου ως τοπωνύμιο. Η έκταση αυτή μπορεί σήμερα εύκολα να οροθετηθεί τουλάχιστον από τις τρεις πλευρές του άλλοτε οικοπέδου της Ε.Τ.Ε.Λ. Στα βόρεια οροθετείται από την οδό Σβαϊτσερ. Νότια από την Λεωφόρο Εμμ. Πορτάλιου, και δυτικά από την οδό Αλ. Παπαναστασίου. Στα ανατολικά συνορεύει με πολυκατοικίες πολλές εκ των οποίων έχουν πρόσοψη στην οδό Αγγ. Σικελιανού. Σημ.
Ο βασικός κορμός του παραπάνω κειμένου βασίζεται στην έρευνα του Μανούσου Κλάδου.
Αν χρησιμοποιήσετε πληροφορίες και στοιχεία που περιέχονται στις ιστοσελίδες vidarchives.gr, vidaomada.gr, vida-omada.blogspot.com και στο συνοδευτικό χάρτη παρακαλούμε πολύ να χρησιμοποιήσετε τις ακόλουθες αναφορές:
ΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ., Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr).
ΓΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΔΕΛΤΙΟΥ
Γρηγόρης Παπαδοπετράκης, ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ "ΕΤΕΛ ΑΕ" ("ΒΙΟ"), στο Βακαλοπούλου Μ., Δανιήλ Μ., Λαμπρόπουλος Χ.,
Φασουράκης Η. (επιμ.), 2017, Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής (www.vidarchives.gr/reports/2022_02_2179).
Στείλτε μας σχόλια / παρατηρήσεις